نور، عنصر اصلی معماری ایرانی

نور، اصلی‌ترین عنصر در طراحی فضا است تا جایی که می‌توان آن را تاثیرگذارترین عنصر در طراحی داخلی بنا دانست.

به گزارش سرویس معماری هفت گاه، از دید همگان نور جزء اساسی و ضروری در ساختمان بوده که کار آن روشن کردن فضا به منظور قابل رویت ساختن آن و اجزای درونی‌اش است. در هنر ساختمان‌سازی یا به عبارتی معماری نور یکی از اجزایی است که در کنار عناصر و مفاهیم دیگری همچون، ساختار نظم فضایی، مصالح، رنگ و…. مطرح می‌شود و در طراحی به عنوان یک عنصر مجزا باید نقش خود را ایفا کند. ولی واقعیت چیز دیگری‌ست؛ در بسیاری از ساختمان‌سازی‌ها و معماری‌های داخلی به نور بیشتر از یک عامل روشن‌کننده که باعث کاهش مصرف نور مصنوعی و در نتیجه کاهش مصرف برق شده توجهی مبذول نمی‌شود و فقط به مواردی از قبیل این که نور جنوبی و شمالی بر نور شرقی و غربی ارجحیت دارد و در مواقع ناچاری نور شرقی از نور غربی بهتر است توجه نشان داده می‌شود و معماران به صورت کلیشه‌ای و از روی عادت آن را رعایت می‌کنند و اگر در ساختمان‌سازی نیازی به نورپردازی و ایجاد مفاهیم و تاکیدهایی توسط نور باشد منحصرا به استفاده از نور مصنوعی می‌پردازند و با انواع درجات و رنگ‌های نور، سعی می‌کنند مفهوم و طرح خود را بیان کنند.

در صورتی که با نگاهی به تاریخ معماری گذشته کشورمان و حتی هر نوع معماری تاریخی در می‌یابیم که نور به عنوان یک عنصر مجزا به کار گرفته شده و به نتایج بسیار زیبایی هم رسیده‌اند.

یکی از مهمترین مشخصه‌های نور طبیعی توالی و دگرگونی آن در طول روز است که باعث حرکت و تغییر حالت در ساعات مختلف می‌شود. در تاریخ نقاشی توجه به نور در دوره امپرسیونیست‌ها دیده می‌شود. هنگامی که نقاشان آتلیه‌ای خود را ترک کردند و در زیر نور خورشید با نور طبیعی مشغول نقاشی شدند. از مشخصات این سبک توجه به رنگ و نور در ساعات مختلف روز و انعکاس رنگ‌های اشیای مختلف در یکدیگر و تاثیر رنگ‌های پیرامونی و به کار بردن رنگ‌های خالص و ناب است. قاعدتا لازم نیست که چنین تحولی در سبک معماری داخلی ما نیز به وجود آید چرا که ما ساختمان‌هایی داریم که عنصر نور را به قدری قوی و جذاب در خود به کار گرفته‌اند که هر بیننده‌ای را به خود جذب میکند. این مقاله به بررسی نقش نور در معماری و معماری داخلی به عنوان یک جزء سازنده و مفهوم بخش می‌پردازد و در خاتمه امید بر این دارد که در آینده در ساختمان‌ها همانند نیاکان‌مان شاهد به کارگیری نور طبیعی به صورت یک عنصر کاملا اثربخش باشیم.

طبیعت و آشنایی ابدی با نور

نور طبیعی که حامل انرژی حیات بخش درونی است به عنوان یکی از منابع وجود حیات بر روی زمین محسوب می‌گردد، علاوه بر آن نور می‌تواند با رنگ‌ها و جلوههای متفاوت خود، باعث تغییر چهره یک مکان شود زیرا نور در هر یک از فصول سال، در آب و هواهای متفاوت و یا در هر زمانی از طول روز دارای چهره‌ای مخصوص به خود است.

ضمنا هر مکانی دارای نور خاصی است که تنها به آنجا تعلق دارد؛ به عنوان مثال، در صحرای یک منطقه استوایی تابش به قدری شدید و سایه‌ها آنقدر کوتاه است که اشیا به چشم بیننده مرتعش و در حال ذوب شدن به نظر می‌آیند.

به همین ترتیب نور موجود در مناطق کوهستانی، جنگلی و یا سواحل نیز دارای ویژگی‌های مکانی مخصوص به خود و متمایز از سایر مناطق است. زمانی که نور را به داخل فضای ساخته شده هدایت می‌کنیم در اصل نوعی ارتباط بین ساختمان و محیط خارج از آن ایجاد کرده‌ایم. بدین وسیله می‌توان جلوه‌های متفاوتی از فضای داخلی را که هر یک دارای ماهیت خاص خود از لحاظ ادراک فضایی هستند، ایجاد کرد.

بشری که از نور آمده بود

از دوران ما قبل تاریخ همواره اجسام نورانی که تجسمی از یک شی زنده را در ذهن بیدار می‌کردند توسط بشر مورد ستایش و احترام قرار گرفته و مشتاقانه برایشان جشن می‌گرفتند و آنها را عبادت کرده و می‌پرستیدند.

این توجه بیش از اندازه به عنصر نور در اغلب فرهنگ‌های اولیه بشری و در جوامعی با آداب و رسوم و عقاید مذهبی متفاوت همچنان در طول زمان مشاهده می‌شود. برخی از جوامع نور خورشید را در تشریفات مذهبی‌شان به کار می‌برند و برخی دیگر درخشش اجسام نورانی را به عنوان عامل ایجاد فعل و انفعالاتی رمز آلود جهت دست‌یابی به حیطه‌هایی ماورای دنیای زمینی تلقی می‌کردند.

حتی امروزه در بسیاری از مدارس شرقی که به تدریس یوگا اشتغال دارند برای ایجاد تمرکز ذهنی، از اجسام نورانی مانند لامپ، خورشید، ماه، بلور و نور آتش استفاده می‌کنند.

در اغلب ادیان، نور نماد عقل الهی و منشا تمامی پاکی‌ها و نیکی‌ها بوده و خارج شدن انسان از تاریکی جهل و تابیده شدن نور معرفت در وجودش همواره یک هدف نهایی است. در اثر تابیده شدن نور الهی به درون کالبد مادی، یعنی جایگاه نفس آدمی، است که انسان به رشد و تکامل معنوی می‌رسد در نتیجه برای نمایش این تمثیل، در معماری اغلب بناهای مذهبی، نور به عنوان عنصری بارز و مستقل از سایر عناصر و مفاهیم به کار رفته در ساختمان به کار گرفته می‌شود به گونه‌ای که شعاع‌های آن به طور واضح در داخل کالبد مادی و تاریک حجم قابل مشاهده است. فضاهای عمیق و تاریک کلیساهای قرون وسطی و یا مساجد اسلامی که با عنصر نور مزین شده‌اند به خوبی قادر به انتقال یک حس روحانی و معنوی هستند. انسان در چنین فضاهایی که با نوری ضعیف روشن می‌شود، با مشاهده سایه‌های مبهم از اشیا و احجام، در ذهن خود، به کامل کردن تصاویر پرداخته و با این عمل به نوعی خلسه فرو می‌رود که نتیجه آن یک حس نزدیکی به منبع وجود و هستی در درونش بوده و احساس بیداری در او جوانه می زند.

سه دلیل اهمیت نور در معماری

الف) تاثیر نور در نمای خارجی ساختمان

در معماری برای تاکید بیشتر بر روی برخی از بخش‌های نما، می‌توان از نور طبیعی بهره جست بدین‌گونه که با ایجاد برآمدگی‌ها و فرورفتگی‌هایی بر روی محل مورد نظر، سایه‌هایی در بخش‌هایی از نما ایجاد نمود که تاکیدی بر روی بخش مذکور باشند.

برای مثال به منظور کشیده‌تر نمایش دادن ارتفاع یک حجم می‌توان با ایجاد برآمدگی‌هایی باریک و بلند، سایه‌های عمود و طویل ایجاد کرد تا نما کشیده‌تر به نظر آید و یا اینکه برای نمایش بخش‌های شاخص بنا همانند ورودی‌ها می‌توان با ایجاد حفره‌هایی عمیق بر روی حجم، بخش‌های مورد نظر را با سایه مشخص نمود. از روش‌های دیگر می‌توان به پوشاندن سطوح یکپارچه نما با عناصر همسان و برجسته اشاره کرد که منجر به ایجاد بافتی مرکب از نور و سایه شده و در این گونه بناها، سایه به عنوان عنصری مهم در طرح نما دخیل است.

استفاده از مصالح متنوع در کنار یکدیگر که دارای خاصیت انعکاسی متفاوتی باشند نیز می‌تواند جلوه‌های خاصی در نما ایجاد کند. برای مثال به منظور تاکید بر روی بخش‌هایی از نما می‌توان آنها را با پوشش‌های فلزی آراست و در سایر سطوح از مصالحی با خاصیت انعکاسی کمتر استفاده نمود. بدین ترتیب در اثر انعکاس شدید حاصل از برخورد نور به سطوح فلزی، بخش‌های مورد نظر مهمتر جلوه می‌کنند.

ب) تاثیر نور در فضای داخلی ساختمان

نور طبیعی یکی از عناصری است که در تغییر ماهیت فضای داخلی بنا تاثیر بسزایی دارد. ما می‌توانیم ‌نور را به گونه‌ای بارز و مشخص داخل بنا هدایت کرده و بدین ترتیب با ایجاد عرصه‌هایی از نور و تاریکی، فضای یکپارچه را بدون استفاده از عناصر و مصالح جداکننده به بخش‌های مجزا تقسیم کنیم.

کاربرد دیگر نور، برای شدت بخشیدن به هدفی مانند مرتفع نشان دادن فضاست. برای مثال در معبد پانتئون نوری که از نورگیر موجود در مرکز گنبد معبد به درون می‌تابد فضای تاریکتر داخلی را از لحاظ عمودی کشیده‌تر نشان می‌دهد.

همانگونه که می‌دانیم نور در تاریکی حامل پیام‌ها و اشاراتی برای انسان است. از این خاصیت می‌توان در مشخص نمودن مسیرهای ورودی و خروجی مربوط به فضاهای تاریک و عاری از نور داخلی بهره گرفت. بدین ترتیب که فرد در یک محیط نیمه تاریک با مشاهده یک منبع نور در محل ورودی که در حکم راهنما است می‌تواند مسیر حرکت و موقعیت خود را در فضای داخلی شناسایی کند.

از نور برای القای حسی خاص در انسان نیز می‌توان استفاده کرد. برای مثال فضایی که با نور ضعیف مزین شده باشد می‌تواند نوعی حالت خلسه در انسان ایجاد کند. از این رو در بسیاری از آرامگاه‌ها و یا بناهای مذهبی می‌توانیم شاهد تابش شعاع‌های خفیف‌تر به درون فضای تاریک داخلی باشیم.

ج)تاثیر نور در فضای شهری

نور در ساعات متفاوت روز جلوه‌های گوناگونی به فضاهای شهری می‌دهد. در گذشته عنصر نور برای ایجاد تنوع در فضاهای شهری کاربرد فراوان داشت. برای مثال از آنجا که رنگ سفید، نور آسمان را در خود منعکس کرده و هاله‌ای از رنگ آن را در برمی‌گیرد، برخی از بناهای بزرگ شهری و یا بافت کلی یک روستا را سفید رنگ می‌ساختند تا بدین ترتیب با توجه به رنگ آسمان که از طلوع آفتاب تا غروب، رنگ‌های متنوعی از جمله زردملایم، آبی روشن، نارنجی و… را به خود می‌گیرد بافت شهر یا روستا نیز دستخوش تغییر و تحول شده و جلوه‌های ملایم رنگی متنوعی را در برگیرد.

روش دیگر این بود که با سرپوشیده کردن بخش‌هایی از کوچه و مسیرهای شهری نوعی بازی پیوسته نور و سایه در آنها به وجود می‌آوردند و بدین وسیله برای رهگذران به گونه‌ای تنوع در مسیر ایجاد کرده و حس طولانی و کسل‌کننده بودن راه را در فرد از بین می‌بردند.

در برخی از بخش‌های شهر نیز با ساختن رواق و ایجاد یک هارمونی تاریک و روشن توسط سایه و نور در فضای تحت پوشش آن نوعی تنوع در فضا پدید می‌آوردند. در بازارهای ایران نورگیرهای سقفی، مسیر حرکت را در فضای تنگ‌و تاریک راسته بازار مشخص می‌کنند ضمن آنکه دالان‌های مستقیم که از یک سمت به راسته بازار متصل بوده و ازسمت دیگر به فضای باز خارجی منتهی می‌شوند در تاریکی مسیر بازار توسط شعاع‌های تابیده شده نور به درون دالان افراد را به سمت مسیر خروج از راسته بازار هدایت می‌کنند.

منبع: هنرآنلاین