دکتر ابراهیمی دینانی : فلسفه به معنی ارتباط هماهنگ جهان است

روز گذشته ، ۱۰ آذر ماه نشست ” فلسفه و اجتماع ” به مناسبت روز جهانی فلسفه در موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران برگزار شد . در این نشست اساتیدی چون دکتر دینانی ، حجت الاسلام خسروپناه ، دکتر پازوکی ، دکتر موحد ، دکتر زمانی به ایراد سخنرانی پرداختند .

به گزارش سرویس ادبیات هفت گاه ، دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی آغازگر نشست ” فلسفه و اجتماع ” بودند . ایشان در این نشست با بیان این که هیچ چیز در عالم بی‌ربط نیست ، گفت : فلسفه درک نظام معقول است و فیلسوف چه به هدف برسد چه نرسد کوشش او مهم است . اگر فیلسوفی پیدا شود که بگوید من همه اسرار هستی را کشف کرده‌ام و می‌فهمم بدانید که دچار توهم شده است. سقراط که ابوالفلاسفه است می‌گوید من سرانجام بعد از یک عمر کوشش فهمیدم که هیچ نمی‌دانم .

این استاد فلسفه افزود : فلسفه کوشش است تا مادامی که انسان توان دارد و می‌تواند به جلو حرکت کند اما این که مرز توان انسان و عقل او کجاست ، خود سؤال دیگری است .

دکتر دینانی با تاکید بر این که فلسفه به کار گرفتن عقل است ، یادآور شد : برخی عقل را ابزار می‌دانند در حالی که عقل ابزار نیست چرا که انسان توسط عقل است که عقل را به کار می‌برد . بنابراین اگر عقل ، عقل را به کار می‌برد آیا می‌توان به آن ابزار گفت.

وی تاکید کرد : عقل ابزار نیست بلکه فعال است و حکمای ما همواره از عقل بالا صحبت کرده‌اند ، اگرچه ما در کنار عقل فعال ، عقل منفعل هم داریم . به طور مثال زمانی که کودکی متولد می‌شود عقلش منفعل است و هنوز به فعلیت نرسیده است.

به گفته این فیلسوف ارزشمند ، عقل وقتی به فعلیت رسید ، عقل فعال است و از این نظر عقل ، داده‌ها را می‌گیرد و می‌سازد و در خلأ فکر نمی‌کند .

وی افزود : ارتباط ، زبان را می‌سازد و جامعه نیز از مجموعه‌ای از ارتباطات تشکیل شده است . فلسفه در اینجا به معنی ارتباط هماهنگ جهان است .

این عضو هیات علمی مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران با اشاره به این که فلسفه جهانی است و جهان نیز فلسفی است گفت : بدون فلسفه ، علم نمی‌تواند جهان را بفهمد . جامعه‌ای که فلسفه نداشته باشد حتی اگر علم داشته باشد ، ابله است.

وی تاکید کرد: جامعه‌ای که فقط می‌داند ، بیش از آن که بفهمد ، جامعه بدبختی‌ است و جامعه خوشبخت جامعه‌ای است که بیش از آنکه بداند ، می‌فهمد.

دکتر ابراهیمی دینانی  گفت : فلسفه همواره دوام داشته است و این فیلسوف بوده که تمام شده است . سقراط هم با همه عظمتش تمام شد.

این فیلسوف تراز اول ایران ، در پایان یادآور شد : ممکن است عده‌ای بیان کنند که فلسفه چیست و به چه دردی می‌خورد . من پاسخ را این گونه می‌دهم که از خود سؤال کنید که عقل ، دین را می‌فهمد یا دین عقل را می‌فهمد ؟

پس از دکتر غلامحسین دینانی ، حجت‌الاسلام عبدالحسین خسروپناه ، رئیس موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران در مورد فلسفه و اجتماع به صحبت پرداخت . حجت‌الاسلام خسروپناه صحبت خود را اینگونه آغاز کرد : علامه طباطبایی در کتاب تفسیر «المیزان» نخستین کسی بوده که به گونه‌ای نظام‌مند درباره فلسفه اجتماع سخن گفته است . البته از قدیم فارابی در کتاب‌های مختلفش درباره فلسفه اجتماع سخن گفته اما آن را با نظام‌مندی مطرح نکرده است.

وی با طرح پرسش‌هایی درباره فلسفه و اجتماع ادامه داد : در این حوزه ۴ دسته پرسش شامل پرسش‌های هستی‌شناختی ، پرسش‌های معرفت‌شناختی ، پرسش‌های روش‌شناختی جامعه و پرسش‌های ساحت‌شناختی جامعه مطرح می‌شود .

او در ادامه به پرسش‌های هستی‌شناسی اشاره کرد و گفت : در این باره سؤال‌های بسیاری مطرح می‌شود از جمله این که آیا جامعه ، مابه‌ازای خارجی دارد یا خیر ؟ اگر جامعه از افراد مختلفی تشکیل شده ، آیا واقعیت دیگری به نام جامعه وجود دارد ؟ سؤال دیگر این است که آیا اصالت از آن جامعه است یا خیر ؟

رئیس موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران افزود : اصالت فرد و جامعه از سه معنای حقوقی ، روان‌شناختی و فلسفی قابل بررسی است . معنی اصالت حقوقی این است که غیر از مصالح فرد ، می‌توانیم از مصالح جامعه هم نام بریم و اگر این دو با یکدیگر برخورد داشته باشند ارجحیت بر کدام است ؟

 وی با اشاره به معنای روان‌شناختی اصالت فرد و جامعه یادآور شد : در اینجا این سؤال مطرح می‌شود که آیا فرد ، تاثیر همه‌جانبه از جامعه می‌گیرد یا خودش هم به عنوان فرد بر جامعه تاثیرگذار است .

 به گفته خسروپناه درباره معنای فلسفی اصالت فرد و جامعه نیز پرسش‌هایی مانند این مطرح است که آیا بغیر از افراد ، واقعیت دیگری به نام جامعه وجود دارد و اگر حقیقت آدم‌ها را به اراده انسان‌ها بدانیم آیا برایند اراده‌ها داریم ؟

 این استاد فلسفه ، در بخش دیگری از سخنانش توضیحاتی درباره پرسش‌های معرفت‌شناختی جامعه مطرح کرد و گفت : این گونه سؤال‌ها را علامه طباطبایی در کتاب “اصول فلسفه و روش رئالیسم” مطرح کرده است که اصلی‌ترین آن ادراکات اعتباری است . مثل اعتبارات زوجیت ، مالکیت و … . این اعتبارات را مرحوم کمپانی در کتابی به نام “نهایه الدرایه” جمع‌آوری کرده است که کتابی اصولی است و برای نخستین بار بحث اعتباریات را به صورت منقح در علم فقه مطرح می‌کند . علامه طباطبایی این بحث اصولی را در قالب کتاب “اصول فلسفه و روش رئالیسم “وارد فلسفه کرد و شهید مطهری نیز آن را بسط و گسترش داد .

به گفته او ، براساس اعتقاد علامه طباطبایی اعتباریات به دو دسته «پیش از اجتماع» و «پس از اجتماع» تقسیم می‌شود ، بدین معنی که برخی از اعتباریات ــ مانند عدالت ــ حتی پیش از تشکیل جامعه هم مطرح بوده است . اما برخی از اعتباریات ــ مانند نظم ــ پس از تشکیل جامعه مطرح می‌شود .

وی افزود : انسان‌ها برای برقراری اجتماع و عدالت اجتماعی نیاز به اعتبارات پس از اجتماع دارند . حال این سؤال مطرح می‌شود که منشأ این اعتبارات پس از اجتماع چیست ؟ آیا عقل ، شرع یا عرف منشأ این اعتبارات هستند و یا ترکیبی از هر سه این موارد منشأ این اعتبارات‌اند .

حجت الاسلام خسروپناه تاکید کرد : علامه طباطبایی در کتابش می‌گوید : ” ادراکات اعتباری با عقل و قوه خیال پیوند دارد و از این دو منشأ می‌گیرد.”

رئیس موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران در ادامه درباره پرسش‌های روش‌شناختی جامعه گفت : در این پرسش‌ها این سؤال مطرح می‌شود که با چه روش‌هایی می‌توان سازمان‌های اجتماعی را شناخت ؟ برای شناخت جامعه مطلوب ، روش‌های متفاوتی از جمله روش اجتهادی وجود دارد بدین معنی که در این روش می‌توان بحث‌های سنت اجتماعی در قرآن را با امور بیرونی تطبیق داد و براساس آن مسائل را بررسی کرد . به طور مثال اگر در منطقه‌ای زلزله آمد براساس آیات قرآن می‌توان آن را به امتحان الهی و یا عذاب او مرتبط کرد .

او ادامه داد : بخش دیگر از روش‌های اجتهادی این گونه است که از متون و کتاب‌های دینی مسائل جامعه را استخراج و عرضه کنیم . به همین دلیل است که علامه طباطبایی می‌گوید که هر دو سال یکبار باید یک تفسیر جدید از قرآن ارائه شود چرا که جامعه طی این زمان با پرسش‌هایی جدید روبه‌رو می‌شود.

این استاد فلسفه با اشاره به استنطاق متن دینی گفت : براساس استنطاق متن دینی ، متن می‌تواند پرسش‌هایی را از جامعه بپرسد و پاسخ‌ها را از آن طلب کند .

خسروپناه در بخش پایانی سخنانش به پرسش‌های ساحت‌شناختی جامعه اشاره کرد و گفت : جامعه ، ساحت‌هایی مختلف مانند فرهنگ ، تمدن ، سیاست ، اقتصاد و … دارد که می‌توان پرسش‌هایی درباره آنها را مطرح کرد . به طور مثال می‌توان پرسید که آیا فرهنگ ، مابه‌ازای خارجی دارد یا خیر .

وی تاکید کرد : اگر امروزه علم دنیا را فراگرفته ، از این روست که پشتوانه فلسفی داشته است و ما اگر بخواهیم علوم اجتماعی کارآمد داشته باشیم باید به فلسفه اتکا کنیم . در غیر این صورت با این مشکل مواجه شده‌ایم که با وجود فلسفه و حکمت اسلامی ، علوم اجتماعی ما سر از جای دیگری درآورده است.

رئیس موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران همچنین گفت : جامعه ما مسلمان است و حکیمان مسلمان بسیاری داریم اما علوم اجتماعی ، پیوندی با حکمت اسلامی ندارد . به همین جهت است که نمی‌تواند نسبت خودش را با جامعه پیدا کند .

پس حجت الاسلام خسرو پناه ، دکتر پازوکی در مورد ” نسبت عرفان فلسفی با اجتماع ” ، دکتر موحد در مورد “فرهنگ و اجتماع ” و در پایان ، دکتر زمانی در مورد ” ماکس وبر ، فلسفه و فرهنگ ” به طرح مسئله و توضیح راجع به مباحث ذکر شده پرداختند .

سازمان یونسکو سومین پنج‌شنبه از ماه نوامبر هر سال را روز جهانی فلسفه اعلام کرده است . اولین مراسم بزرگداشت روز جهانی فلسفه در تاریخ ۲۱ نوامبر ۲۰۰۲ برگزار شده است .