مسجدی با معماری دوره ساسانی/ کهن‌ترین مسجد ایران را بشناسید
مسجد فهرج یزد تنها مسجدی با قدمت ۱۴۰۰ ساله در جهان اسلام است که ساختمان آن از ابتدا تاکنون تغییری نکرده و طرح اولیه خود را حفظ کرده است. همچنین کماکان زنده و پویا بوده و در آن نماز برپا می‌شود.
مسجد فهرج یزد در قدیمی بودن با مسجد تاریخانه دامغان رقابت می‌کند. بسیاری اعتقاد دارند که این مسجد قدیمی‌ترین مسجد ایران است. این مسجد که در روستای فهرج در ۶۰ کیلومتری شرق استان یزد و در مسیر یزد-کرمان قرار گرفته است، قدمتی ۱۴۰۰ ساله دارد.
مسجد فهرج نشانی از کاشی‌کاری، محراب، کتیبه، گنبد و سایر تزئینات مرسوم مسجد ندارد و همین سادگی آن است که نظر‌ها را به خود جلب می‌کند. تنها مناره گلی آن هم بعد‌تر و احتمالا در قرن چهارم هجری به مجموعه اضافه شده است. ویژگی دیگری که این مسجد را از سایر مساجد متمایز می‌کند این است که تنها مسجدی با این قدمت در جهان اسلام است که ساختمان آن از ابتدا تاکنون تغییری نکرده و طرح اولیه خود را حفظ کرده است. همچنین کماکان زنده و پویا بوده و در آن نماز برپا می‌شود.
مسجد از لحاظ معماری ویژگی‌های شیوه ساسانی را داراست. طراحی آن و جایگاه میانسرا (حیاط)، شبستان و صفه‌ها، آشکارا آن را اثری از روزگار اسلامی معرفی می‌کند که از نخست برای مسجد ساخته شده و مانند مسجدهای صدر اسلام، دارای طرحی بسیار ساده و بی‌پیرایه است. مصالح بناى مسجد تماما از خشت و گل است که این بنا را جزو نوادر معماری گلین قرار می‌دهد. در بخش‌های محدودی از بنا آجر به کار رفته است. آجرهای هره که فضای مسقف را به ارتفاع یک پله از صحن متمایز می‌کنند از آن جمله است.
نقشه مسجد جامع فهرج بسیار ساده است، حتی ساده‌تر از تاریخانه دامغان. شبستانی با سه دهانه دارد که دهانه میانی بزرگ‌تر از دو دهانه چپ و راست آن است. قوس‌های همه آن‌ها بیضی است. تاق‌های پوشش دهنده سقف نیز همه به صورت تاق آهنگ است.
میانسرای کوچک مسجد، از جنوب به سه دهانه شبستان و از شرق و غرب هر یک به دو دهانه رواق، محدود می‌شود. پوشش رواق‌ها نیز مانند شبستان به صورت تاق آهنگ است. پهلوی شمالی میانسرا، چهار صفه دارد که با درگاه‌هایی به هم راه داشته و اکنون بسته شده است. پوشش صفه‌ها همچون نیم گنبدی ساده است. جای دو درگاه اصلی در صفه‌ها دیده می‌شود و بی‌گمان ورودی اصلی مسجد از آنجا بوده است اما ورودی اصلی مسجد، اکنون در کنار مناره آن است که چندان قدیمی نیست و گمان می‌رود هم زمان با ساخت منار، ساخته شده باشد و یک راست به شبستان باز می‌شود.
به طور کلی معماری این مسجد، بجز نقشه آنکه چیز تازه‌ای است، معماری ساسانی است. حتی ستونک‌هایی که در چهار گوشه ستون‌های شبستان است و سرستون‌ها و درگاه‌ها، همه به شیوه معماری پیش از اسلام تعلق دارند.
این بنا، بقای خود را مدیون استاد پیرنیا است که برای اولین بار توسط او معرفی شد. روزی در مسیر سفر، مناره گلی مسجد، نظر مرحوم پیرنیا را به خود جلب می‌کند و او را به دیدن داخل بنا، ترغیب. وقتی نزدیک می‌شود، متوجه می‌شود مردم دارند درباره خراب کردن این مسجد و ساخت مسجدی تازه در محل آن حرف می‌زنند. اما وی با بررسی مسجد و پی بردن به قدمت تاریخی آن مانع این کار می‌شود و با تلاش‌های خود این بنا را در سال ۱۳۴۹ به فهرست میراث ملی اضافه می‌کند.
