قدیمی‌ترین مسجد ایران را بشناسید/ مسجد تاریخانه؛خانه خدا در دامغان
مسجد تاریخانه بعد از مسجد فهرج قدیمی‌ترین مسجد ایران به حساب می‌آید اما آن را سمبل حضور معماری ساسانی به عنوان نخستین بسترهای ظهور معماری اسلامی می‌دانند. تاریخ به ما نشان می‌دهد که چطور معماران خوش ذوق ایرانی، بنایی اسلامی می‌ساخته‌اند.
به گزارش سرویس معمماری هفت گاه، خانه خدا اینجاست. ستون‌های چهل‌گانه مسجد تاریخانه دامغان، به استناد قدیمی‌ترین کتب، شهادت می‌دهند که اینجا خدا خانه داشته است! آندره گدار، درباره این مسجد نوشته است: “نمونه‌ای از بناهایی که مقدم بر دوره سلجوقیان است می‌توانیم ارئه دهیم یعنی مقدم بر دوره‌ای که نمونه اصلی مساجد ایران در آن تشکیل یافته، دو نمونه از میان آنها مسجد جامع نائین و تاریخانه دامغان است.” بر این اساس است که مسجد تاریخانه را قدیمی‌ترین مسجد ایران می‌دانند.
تاریخانه به معنی خانه خدا است و آن را مسجد چهل ستون هــــــم می‌نامند و این رقم اغلب در ایران نماینده آن نیست که حتماً چهل ستون داشته باشد، بلکه به معنی ستون‌های متعدد بوده و اصلی‌ترین ویژگی معماری این مسجد به حساب می‌آید.
جدا از این موضوع، نقشه این بنا نقــشه مساجد صدر اسلام است که از هر عنصر خارجی عاری است. قدمت این مسجد به حدی است که حتی در دوره سلجوقیان مورد مرمت قرار گرفته و به جای مناره خشت و گلی آن که ریخته بود، برجی از آجر ساخته‌اند .
این بنا شامل صحنی است تقریباً مربعی که از چهار طرف طاق‌هایی دارد و یکی از طاق نماها که عمیق‌تر از دیگران است، جای مقصوره مسجد قرار گرفته و به همین جهت مواجه با قبله است. نقشه این مسجد ساده‌ترین و خالص‌ترین و حتی می‌توان گفت علمی‌ترین نقشه مساجد صدر اسلام است.
یکی دیگر از ویژگی‌های مهم این بنا، تماما ایرانی بودن آن است. در بنای تاریخانه یعنی در اشــــــکال معماری که در آن به کار برده‌اند و در شکل ساختمان هیچ چیز نیست که ایرانی خالص نباشد و حتی می‌توان گفت در این بنا هیچ شکل و هیچ جزئی از ساختمان نیست که متعلق به معماری زمان ساسانیان نباشد. در هر صورت می‌توان آخر دوره بنی امیه را قدیمی‌ترین زمان ساختمان این بنا دانست.
آن چه اکنون از مسجد تاریخانه مانده ۲۶ ستون است که ضخامت هر یک چهار متر و به ارتفاع ۲ متر و ۸۴ سانتی‌متر است و شش دهانه طاق و یک طاق بزرگتر که محل منبر و محراب بوده. در جهت شمالی مسجد مناره آجری به ارتفاع ۲۶ متر است که از مسجد فاصلــــه دارد و قاعده آن ۱۳ متر بدون سکو از روی زمین و قطر منتهی‌الیه آن در بالا ۸/۶ متر و مانند مناره مسجد جامع دامغان سر آن ساخته نیست بعضی گفته‌اند که بر اثر زلزله خراب شده ولی سر آن منظم است و اگر بر اثر زلزله می‌بود غیر منظم بود.
در ارتفاع ده متری آن کتیبه‌ای به خـط کوفی با آجر صورت گرفته است. بانی آن ابو حرب بختیار ممدوح منوچهری است بنابراین، این مناره در فاصله سالهای ۴۲۰-۴۳۰ هجـــری قمری ساخته شده است.
