کتاب خشت و خیال اثری است که کامبیز نوایی و کامبیز حاجی قاسمی به قصد شناسایی معماری اسلامی نوشته اند و کوشیدند تا حقیقت معماری اسلامی را برای مردم بازگو کند.
خشت و خیال
این اثر با مطالعه وسیع در تاریخ معماری اسلامی ایران، بر بررسی اوضاع و احوال بناهای مناطق گوناگون و تأمل در کاربری بناها و فن و صناعت به کار رفته بر معماری آن ها استوار است و محدوده تاریخی معماریی که به آن می پردازد از ظهور اسلام تا اواخر حکومت سلسله قاجاریه است؛ همچنین محدوده جغرافیایی آن از شمال به مارواء النهر، دریای مازندران و کوه های دربند، از سمت غرب به میان رودان، از جنوب به خلیج فارس و دریای عمان، و از شرق به رود سند محدود می شود.این کتاب در نه گفتار اصلی و فهرست های متعدد تدوین شده است.
در گفتار اول یا حریم خلوت که درباره “درونگرایی” است مولف می کوشد مفهوم درونگرایی را در معماری اسلامی روشن کند و تأثیرات این اصل را بر طرح بناها، مجموعه ها و بافت های شهری توضیح دهد.
در گفتار دوم با عنوان “نظم بلورین” به اصول انتخاب شکل ها، حجم ها، فضاها و ترکیب و انتظام آن ها در معماری اسلامی ایران می پردازد.
در گفتار سوم “گوهری در درون” به بررسی معماری در فضای بسته در آثار سنتی می پردازد که بیشتر مباحث این گفتار در باره سقف در معماری است، که در بخش اول تنوع سقف ها را در معماری سنتی روشن می سازد و بخش دوم به بررسی دقیق انواع هندسه سقف ها اختصاص دارد.
گفتار چهارم “تار و پود پنهان” به جستجوی هندسه پنهان در بناهای گوناگون در دوره های مختلف می پردازد.
گفتار پنجم نیز با عنوان “خاک و کیمیا” به مصالح معماری سنتی ایران و نحوه رویارویی معماران و صنعتگران با این مصالح اشاره دارد.
در گفتار ششم “نقش عجب”، نقوش هندسی و گیاهی به کار رفته در معماری اسلامی از چشم اندازهای گوناگون نگریسته شده است.
گفتار هفتم “صدای سخن عشق” به مقوله رنگ در معماری اسلامی ایران اختصاص دارد و درباره رنگ ها و ترکیبات رنگی بحث می کند و به اهمیت تاثیرات رنگ در بنا می پردازد.
گفتار هشتم “کلک خیال” نیز به وجه دیگر تزیین معماری یعنی حضور خط در معماری اسلامی می پردازد و مباحثی نیز از خطاطی در این فصل به تناسب موضوع آمده است.
در گفتار نهم در “گلستان خیال” که گفتاری در پیرامون اصول طراحی فضاهای باز است طرح حیاط انواع بناها و طرح باغ ها و اجزای آن توصیف شده است و همچنین درباره طراحی محوطه های باز وسیع در شهرهای سنتی نیز مطالبی آمده است.
علاوه بر مطالب اصلی گفته شده، این اثر از مطالب حاشیه، یادداشت و تصاویر مختلف، نقشه و کروکی و … نیز برخودار است که در فهم مطالب بسیار موثر است. مطالعه این اثر ارزشمند برای اهل فن و علاقمندان به هنر معماری اسلامی سبب می شود تا گوشه های مبهم معماری قدیم روشن و برخی اطلاعات کاربردی در این زمینه در اختیارشان قرار گیرد.
